Mazowieckie jako innowacyjny region

Zgodnie z polityką spójności Unii Europejskiej Mazowsze oparło swą Regionalną Strategię Innowacji na koncepcji inteligentnej specjalizacji. Takie podejście otwiera region na oddolne inicjatywy, angażuje interesariuszy i sprzyja budowaniu sieci współpracy.

Celem głównym Regionalnej Strategii Innowacji do roku 2030 (RIS 2030) jest uzyskanie przez Mazowsze pozycji jednego z liderów innowacyjności w Europie Środkowej i Wschodniej. Zaktualizowana ponad rok temu RIS 2030 określa zakres wsparcia programu regionalnego Fundusze Europejskie dla Mazowsza w obszarze działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej przedsiębiorstw. Integralnym elementem strategii jest inteligentna specjalizacja.

RIS 2030

Decydujący wpływ na kształt nowego programu regionalnego miała „Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do roku 2030” – dokument przekrojowy, dotykający wielu różnych tematów. Niektóre kwestie, ogólnie omówione na poziomie strategii wojewódzkiej, muszą mieć pewne uszczegółowienie. Jednym z dokumentów, który doprecyzowuje jej zapisy, jest RIS 2030. Porządkuje ona zagadnienia związane z rozwojem innowacyjności i pomaga w koordynacji działań i procesów odbywających się na różnych poziomach z udziałem wielu podmiotów zewnętrznych i komórek organizacyjnych samorządu. Docelowo chodzi o to, by działania na rzecz innowacyjności i przedsiębiorczości w województwie współtworzyły jeden spójny system.

Chcąc sprostać rosnącej konkurencyjności w kraju i na rynkach międzynarodowych, musimy wzmacniać innowacyjność firm z naszego regionu. Odpowiedzi na to, jak to robić i jakie cele osiągać, dostarcza właśnie strategia. RIS 2030 umożliwia lepsze wykorzystanie w najbliższych latach zasobów regionu w zakresie badań, rozwoju innowacji czy współpracy przedsiębiorców i jednostek naukowych, instytucji otoczenia biznesu oraz administracji.

W 2010 r., gdy Komisja Europejska przyjmowała strategię Europa 2020, w tzw. projekcie przewodnim „Unia Innowacji” po raz pierwszy wspomniano o inteligentnej specjalizacji (IS). Wdrożenie tej koncepcji ma służyć m.in. budowie relacji pomiędzy sferą badań i innowacji a aktywnością gospodarczą. Jest ona ściśle związana z koncentracją wiedzy, w tym wiedzy ukrytej, wynikającej np. z doświadczenia, know-how, praktycznej znajomości danego rynku czy tajemnicy handlowej. Koncepcję inteligentnej specjalizacji zaczęto wprowadzać do polityki regionalnej podczas programowania perspektywy finansowej 2014-2020.

Zarządzanie RIS

W szerszym kontekście strategia oparta na koncepcji IS powinna się wpisywać w oczekiwania Komisji Europejskiej. Musi zawierać rozwiązania, które umożliwią Zarządowi Województwa Mazowieckiego (każdy region jest do tego zobowiązany) uruchomienie środków unijnych przeznaczonych na badania, rozwój, innowacje, a od obecnej perspektywy – także na cyfryzację. Nie jest to tylko formalność.

Zidentyfikowane wspólnie z interesariuszami obszary inteligentnej specjalizacji stanowią ważne narzędzie do tworzenia warunków sprzyjających rozwojowi Mazowsza, a także decydują o ukierunkowaniu wsparcia publicznego w perspektywie finansowej 2021-2027. Dobre zarządzanie RIS opartą na inteligentnej specjalizacji jest warunkiem podstawowym dla pierwszego celu odnowionej polityki spójności: „Bardziej inteligentna Europa dzięki wspieraniu innowacyjnej i inteligentnej transformacji gospodarczej”. Kryteria niezbędne do realizacji programów operacyjnych przedstawia poniższy diagram.

W obecnym okresie programowania (2021-2027) znaczenie inteligentnej specjalizacji wzrosło ze względu na warunki określone przez Komisję Europejską. W poprzedniej perspektywie wystarczało samo posiadanie przez region strategii opartej na IS. Teraz, aby wpisać się w cel pierwszy polityki spójności (związany z badaniami, rozwojem i innowacjami, przedsiębiorczością i cyfryzacją), należy udowodnić Komisji Europejskiej, że region we właściwy sposób zarządza inteligentną specjalizacją. W przypadku Mazowsza można mówić o sukcesie – województwo zalicza się do dwóch pierwszych regionów w Polsce (drugie po pomorskim), wobec których Komisja Europejska uznała powyższy warunek za spełniony.

Rozlewanie się innowacji

Na zarządzanie RIS 2030 składa się także proces związany z programowaniem, wdrażaniem, monitorowaniem, ewaluacją, a następnie aktualizacją strategii. Dlatego musi się ona opierać na koncepcji inteligentnej specjalizacji. Zakłada ona, że dany region rozpoznaje swój potencjał pod kątem rozwoju gospodarczego i innowacji. Wie, w czym jest dobry oraz jakie są potrzeby społeczeństwa i gospodarki. Urząd sam nie dysponuje tą wiedzą, zatem kluczowa jest współpraca z interesariuszami.

Analiza tej wiedzy pozwala wskazać, w jakie kierunki rozwoju najlepiej zainwestować środki publiczne. Inteligentna specjalizacja pozwala tak planować i ukierunkować działania, by w efekcie oddziaływać na całą gospodarkę. Chodzi o uzyskanie efektu dyfuzji (ang. spillover), czyli rozlewania się innowacyjności na różne obszary gospodarki. Rozwiązania wprowadzane przez jedne podmioty poprzez łańcuch powiązań powodują uruchomienie procesów innowacyjnych w kolejnych przedsiębiorstwach i instytucjach. Cała gospodarka regionu zaczyna mocniej się rozwijać i konkurować, co w dłuższej perspektywie przekłada się na wzrost jakości życia mieszkańców danego regionu.

Województwo określiło w strategii cztery szerokie obszary inteligentnej specjalizacji: bezpieczna żywność, inteligentne systemy w przemyśle i infrastrukturze, nowoczesny ekosystem biznesowy i wysoka jakość życia. Inteligentna specjalizacja Mazowsza ma charakter otwarty – zakłada możliwość identyfikacji nowych nisz rozwojowych w dowolnym momencie realizacji strategii. Te cztery główne obszary tematyczne są punktem wyjścia do poszukiwań i dyskusji w ramach procesu przedsiębiorczego odkrywania (PPO). Polega on na współpracy i dialogu między wszystkimi zainteresowanymi stronami, czyli interesariuszami (przedstawiciele biznesu, nauki, administracji samorządowej i organizacji pozarządowych).

Jak to wygląda w praktyce? Do rozmowy z Urzędem Marszałkowskim zapraszani są przedsiębiorcy, jednostki naukowe, instytucje otoczenia biznesu. Uczestnicy grupy roboczej prowadzą dyskusję, której motywem przewodnim jest dany obszar inteligentnej specjalizacji. Sami wskazują i wspólnie doprecyzowują kierunki badawcze, które są istotne z punktu widzenia tworzenia nowych produktów, usług i procesów w przedsiębiorstwach. Dialog prowadzi do uszczegółowienia tematów i następnie stworzenia wykazu priorytetowych kierunków badań.

Kierunki badań

Formalnie RIS nie musi się zamykać w ramach jednego, samodzielnego dokumentu. W przypadku województwa mazowieckiego dokumentowi strategicznemu towarzyszy szereg dokumentów wdrożeniowych, w tym m.in. priorytetowe kierunki badań. Z punktu widzenia samej koncepcji inteligentnej specjalizacji to właśnie priorytetowe kierunki badań są dla jej realizacji istotniejsze. Mają one postać dokumentów, w których wprost podawana jest lista tematów, na jakich powinny się koncentrować projekty wspierane z programu Fundusze Europejskie dla Mazowsza.

Takie uszczegółowienie obszarów inteligentnej specjalizacji w oparciu o PPO może przybierać formę np. wykazu priorytetowych kierunków badań, wykazu kluczowych kompetencji lub kierunków kształcenia zawodowego, mapy potrzeb w zakresie infrastruktury badawczej, mapy potrzeb w zakresie inwestycji zagranicznych.

Mapy argumentacji

Pracownicy Urzędu Marszałkowskiego odpowiedzialni za PPO, którzy spotykali się z grupami roboczymi, ograniczali swoją rolę do moderowania, chcąc w ten sposób umożliwić swobodny przepływ wiedzy i pomysłów na spotkaniach. To uczestnicy dyskutowali między sobą i w efekcie tworzyli dokument „zbierający” rzeczywiste potrzeby na projekty badawczo-rozwojowe. Było to istotne, ponieważ inteligentna specjalizacja opiera się na oddolnie identyfikowanych potrzebach i priorytetach rozwojowych.

Z uwagi na związane z pandemią ograniczenia wprowadzone w życiu społeczno-gospodarczym konieczne było opracowanie bezpiecznych kanałów współpracy z interesariuszami, które pozwoliłyby utrzymać podobny poziom zaangażowania i dyskusji. W tym celu przy tworzeniu czwartej wersji wykazu priorytetowych kierunków badań Urząd Marszałkowski skorzystał z zewnętrznych narzędzi, do których należą „mapy argumentacji”. Nowe narzędzia nie zmieniają roli Urzędu Marszałkowskiego, a jedynie usprawniają proces. Opracowanie zestawu tematów badawczych nadal musi pozwalać na wsparcie większej liczby projektów niż pojedyncza, punktowa interwencja przedsiębiorcy.

Konkurs nie może być zawężony jedynie do uczestników spotkań grup roboczych ds. inteligentnej specjalizacji, musi służyć wszystkim zainteresowanym, którzy chcą wnioskować o dofinansowanie z funduszy europejskich. Niezależnie od pewnych ograniczeń jest to jedna z niewielu okazji, aby w tak bezpośredni sposób wpływać na prowadzenie polityki innowacyjności regionu i kształt instrumentów wsparcia finansowanych z funduszy europejskich.

27 września 2022 r. Zarząd Województwa Mazowieckiego zaakceptował czwartą wersję priorytetowych kierunków badań – pierwszą po przyjęciu zaktualizowanej RIS 2030.

Aleksandra Szwed, zastępca dyrektora Departamentu Rozwoju Regionalnego i Funduszy Europejskich, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie: Inteligentna specjalizacja okazała się dużą zmianą w podejściu do prowadzenia regionalnej polityki innowacyjności, ale też satysfakcjonującym wyzwaniem zawodowym. Można powiedzieć, że jest to specyficzna koncepcja łączenia i koncentracji zasobów na najbardziej efektywnych działaniach. Dostarcza wytyczne i narzędzia do tworzenia i realizacji strategii. Jest to podejście sprzyjające wychodzeniu poza ramy kompetencji pojedynczej organizacji: otwarte na oddolne inicjatywy, angażujące interesariuszy, sprzyjające budowaniu sieci współpracy. Właśnie ten aspekt bezpośredniego zaangażowania jest dla mnie osobiście najważniejszy. Strategia nie jest wyłączną własnością jednego podmiotu (Urzędu Marszałkowskiego), ale powinna być kształtowana i realizowana przez różne organizacje połączone wspólnym celem – zwiększaniem konkurencyjności regionu. Współwłasność strategii i współodpowiedzialność za rozwój regionu, dostosowanie działań do potrzeb odbiorców, wykorzystanie wiedzy eksperckiej dzięki bezpośredniemu zaangażowaniu przedstawicieli różnych środowisk (biznesu, nauki, administracji publicznej i społeczeństwa) utrwala mechanizmy współpracy charakterystyczne dla społeczeństwa dojrzałego obywatelsko. W dłuższej perspektywie skutkuje to efektywnie działającym ekosystemem innowacji. Inteligentna specjalizacja i proces przedsiębiorczego odkrywania zmuszają do całościowego spojrzenia na zjawiska pojawiające się w regionie, rozpoznania pojawiających się szans i dostosowania do nich realizowanych działań. Pozwala to na budowanie synergii pomiędzy programem regionalnym a innymi instrumentami wsparcia oraz na tworzenie mechanizmów wyrównywania dysproporcji rozwojowych w województwie.

Ocena zgodności projektów z IS

Dla każdego obszaru inteligentnej specjalizacji w RIS 2030 określono spodziewane efekty gospodarcze i rezultaty projektów oraz wskazano przykładowe technologie wspierające obszar. Powyższe elementy mogą posłużyć do formułowania kryteriów oceny projektów w instrumentach opartych na inteligentnej specjalizacji. Kryteria mogą się odnosić bezpośrednio do opisu obszarów inteligentnej specjalizacji lub do odpowiednich dokumentów wdrożeniowych (np. dokumentu kierunkowego dla inteligentnej specjalizacji lub programu wdrożeniowego). Mogą przyjmować charakter kryteriów dostępowych (warunek, który projekt musi spełniać) lub punktowych (projekt otrzymuje punkty w zależności od stopnia wpisywania się w inteligentną specjalizację). RIS 2030 zawiera propozycje, w jaki sposób różne rodzaje przedsięwzięć mogą być oceniane w zakresie zgodności z inteligentną specjalizacją.

Możliwe jest także stopniowanie zgodności na wysoką i niską. Dla projektów badawczo-rozwojowych wymagana jest zgodność wysoka na poziomie priorytetowych kierunków badań. Zgodność niska może być weryfikowana np. przy określaniu, czy inwestycja zagraniczna jest zgodna z inteligentną specjalizacją. Tego rodzaju inwestycje nie zawsze mają charakter typowo badawczo-rozwojowy czy innowacyjny. Wówczas nie jest wymagana zgodność z priorytetowymi kierunkami badań (lub innym dokumentem kierunkowym dla inteligentnej specjalizacji).

Zgodność wysoka – występuje w przypadku przedsięwzięć, których zasadnicza część ukierunkowana jest na cel, oczekiwany rezultat gospodarczy wskazany w opisie obszaru inteligentnej specjalizacji lub cel określony w dokumencie kierunkowym dla inteligentnej specjalizacji. Przykładem są prace badawczo-rozwojowe realizowane w celu wdrożenia konkretnego rozwiązania wpisującego się w obszar inteligentnej specjalizacji.

Zgodność niska – występuje w przypadku przedsięwzięć, których wyniki mogą znaleźć różne zastosowanie, częściowo także w obszarach inteligentnej specjalizacji województwa mazowieckiego. Przykładem jest rozwój infrastruktury badawczej bez wyraźnego ukierunkowania na prace badawcze wpisujące się w obszary inteligentnej specjalizacji.

W poprzednim okresie programowania w dużej części konkursów z ówczesnego celu pierwszego (Wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji) kryterium dostępowym była zgodność z priorytetowymi kierunkami badań. Wówczas pojawiały się generalnie dwa typy projektów: ukierunkowane na konkretne rozwiązanie lub przewidujące rozwiązanie uniwersalne, dające możliwość wielu zastosowań, w tym również w obszarach inteligentnej specjalizacji. Tym razem w zależności od rodzaju konkursu czy od puli środków Instytucja Zarządzająca programem regionalnym będzie decydować, czy w danym przypadku wymagana jest wysoka zgodność, czy wystarczy zgodność niska.

Przedsiębiorcy z sektora MŚP aplikujący do konkretnego konkursu nie będą musieli szczegółowo analizować, czy ich projekt wpisuje się w cele strategii. Instrumenty wsparcia mają jasno sformułowane cele, które są podporządkowane celom RIS 2030. Aby przygotować dobry projekt, wystarczające będą informacje dołączone do dokumentacji konkursowej, np. dokumenty kierunkowe. Jeśli jednym z kryteriów będzie zgodność z priorytetowymi kierunkami badań w danym obszarze inteligentnej specjalizacji, wówczas zadaniem projektodawcy jest sprawdzenie, czy projekt tematycznie pokrywa się z wykazem.

RIS 2030 oparta na koncepcji IS nie zawęża się tylko do programu regionalnego. Daje możliwość poszukiwań i testowania rozwiązań w postaci pilotaży finansowanych z innych źródeł. Zarząd Województwa Mazowieckiego dotychczas przychylnie traktował pomysły na konkursy ze środków własnych. Testowanie nowych rozwiązań jest ważnym elementem koncepcji inteligentnej specjalizacji. Pozwala zidentyfikować i opracować najlepsze instrumenty wsparcia przedsiębiorstw czy instytucji otoczenia biznesu.

Proces przedsiębiorczego odkrywania (PPO) – działania angażujące interesariuszy (w tym m.in. przedsiębiorców, przedstawicieli nauki i instytucji otoczenia biznesu) w projektowanie, wdrażanie, monitorowanie, ocenę i aktualizację strategii inteligentnej specjalizacji. Interesariusze mają najlepszą wiedzę, co jest mocną stroną ich aktywności. PPO ma wpływ na kształtowanie regionalnego systemu innowacji.

Nisze rozwojowe – PPO prowadzi do doprecyzowania obszarów specjalizacji poprzez identyfikację nisz rozwojowych, czyli szczegółowej tematyki przedsięwzięć wymagających wsparcia.

Jerzy Gontarz