Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży

Młodzi ludzie żyją w biegu, w ciągłym niedoczasie, pod dużą presją społeczną, często stygmatyzowani ze względu na problemy, z jakimi się borykają. Jeśli nic się nie zmieni, w niedalekiej przyszłości, ukształtujemy społeczeństwo depresyjne – ocenia Rafał Szymański, rodzic i autor wystąpienia „Depresja to porywacz naszych dzieci”.

Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży to temat, który nurtuje nie tylko rodziców, nauczycieli i psychologów, ale również lekarzy czy przedstawicieli samorządów.Podczas 12. Forum Rozwoju Mazowsza eksperci rozmawiali na temat presji społecznej i stygmatyzowania. Zastanawiali się, jak pomóc dziecku i rodzinie w chorobie i jakich zmian wymaga podejście do zdrowia psychicznego, a także na ile są pomocne programy profilaktyki wspierane z funduszy unijnych.

Jak pomagać dzieciom

Czym są Centra Zdrowia Psychicznego (CZP) i czy spełniają swoją funkcję? O pilotażowym projekcie opowiadała dr Anna Depukat, kierownik Biura ds. pilotażowego Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego: – Są to struktury zlokalizowane w danej społeczności, które kompleksową opieką mają objąć osoby od 18. roku życia. Centra zdrowia psychicznego to program pilotażowy, który ma nam zaproponować optymalny model organizacji, realizacji tych świadczeń i odpowiedzieć na pytanie: jak poprawić dostępność do usług w obszarze zdrowia psychicznego, ciągłość i koordynację tej opieki?

Oprócz tego, że powstaną CZP, istotne jest również to, by rodzic mógł uczestniczyć w procesie leczenia dziecka. – Koncepcja, że możemy leczyć dzieci i młodzież w oderwaniu od rodziny, jest nieprawdziwa, a niestety obecny system finansowania jest tak skonstruowany – twierdzi Rafał Szymański, moderator spotkania.

Ważna jest profilaktyka i uświadamianie rodzicom, jak powinni pracować i pomagać dzieciom w pokonywaniu trudności. Dla rodzica kluczowa jest współpraca ze szpitalem. – Ubiegamy się o finansowanie z Unii Europejskiej projektów, które podpowiadają rodzicom, jak postępować z dziećmi autystycznymi. Mamy „Pana Niezwykłego”. Ten nowy projekt w inteligentny sposób pokazuje, jak trafić do dziecka, zainteresować je, a przy okazji pomóc – dopowiada Michał Stelmański, prezes Zarządu Mazowieckiego Centrum Neuropsychiatrii w Zagórzu.

Reforma psychiatrii

Reforma psychiatrii rozpoczęła się w trakcie pandemii COVID-19. Najistotniejsze w niej jest dotarcie z pozytywnym przekazem do dorosłych, by nie etykietowali psychiatrii, nie przypinali łatek tym, którzy potrzebują pomocy. Dzieci powinny leczyć się jak najbliżej swojego środowiska. Pomału zmienia się leczenie psychiatryczne w Polsce z izolacyjnego na środowiskowe.

O pierwszych, widocznych efektach realizacji reformy w województwie mazowieckim mówiła dr Lidia Popek, konsultant wojewódzki w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży na Mazowszu: – Mamy 80 ośrodków pierwszego poziomu referencyjnego. To są poradnie psychologiczno–psychoterapeutyczne, w których pracują terapeuci rodzinni, indywidualni, środowiskowi. Przez te kilka lat powstały ośrodki drugiego poziomu referencyjnego, w których pacjent może otrzymać poradę lekarza psychiatry, diagnozę psychologiczną, ale również skorzystać z terapii indywidualnej, grupowej, rodzinnej. Oprócz tego funkcjonują oddziały dzienne. Są to optymalne miejsca do diagnozy i terapii dzieci.

Niestety, istnieją wciąż zamknięte oddziały psychiatryczne, w których bez względu na wiek pacjenci pozostają bez rodziców. – Młody człowiek wchodzący do szpitala staje się pacjentem i trochę przestaje być człowiekiem – zauważa moderator dyskusji. To również musi się zmienić. Do tych oddziałów przyjmowane są dzieci, których życie było zagrożone poprzez ich myśli i tendencje samobójcze albo takie, które z powodu problemów życiowych zachowują się agresywnie i autoagresywnie. – Chodzi o to, żeby dziecko było przyjmowane do tych oddziałów w ostateczności. Przede wszystkim powinno być poddane terapii w jego własnym środowisku. I to jest główna idea reformy – zaznaczyła Lidia Popek.

Prawie dorośli

Ważnym aspektem reformy jest poprawa sytuacji rodziców, których dzieci między 16. a 18. rokiem życia trafiają do szpitali ogólnopsychiatrycznych dla dorosłych. – Jest to grupa pacjentów, która wymaga szczególnej troski. Są to często osoby, które uważają się za dorosłe lub wymagają opieki ogólnomedycznej. Stąd są takie pomysły, żeby w dalszym etapie reformy część oddziałów dla dzieci i młodzieży powstawała w oparciu o szpitale ogólne, z pełnym zapleczem medycyny dla osób dorosłych – zauważyła Maria Radziwoń-Zaleska, konsultant wojewódzki w dziedzinie psychiatrii na Mazowszu.

Z chorym dzieckiem choruje jednak cała rodzina. Ona również potrzebuje pomocy i objęcia terapią rodzinną. Co ma zrobić rodzic, którego dziecko trafi na oddział dla dorosłych? Problemem jest dostępność i czas oczekiwania na poradę psychiatry. Nie każdego stać na podjęcie terapii prywatnie.

Profilaktyka: zacznijmy od szkół i nauczycieli

Elżbieta Lanc, członek Zarządu Województwa Mazowieckiego, dodała do dyskusji wątek pedagogiczny, dotyczący działań edukacyjnych dzieci i młodzieży. – W roku 2022 przeznaczyliśmy ponad 9,4 mln zł na programy wsparcia w obszarze zdrowia psychicznego dzieci. Są programy profilaktyki (np. badania przesiewowe dzieci i młodzieży pod kątem depresji), promocji zdrowia psychicznego, a także programy dedykowane rodzicom, pracownikom ośrodków wsparcia społecznego, działania edukacyjne, jak np. wspomniany „Pan Niezwykły”.

Dr Tomasz Rowiński, prezes Zarządu EZRA UKSW, zastępca dyrektora Instytutu Psychologii UKSW w Warszawie, opowiedział o innowacyjnym programie wspartym ze środków unijnych. W dzielnicy Bielany powstał model Środowiskowego Centrum Zdrowia Psychicznego. Były jednak szkoły, które nie weszły we współpracę, chociaż – jak wspominał dr Rowiński: – Mieliśmy bardzo dużo klientów z tych szkół i ewidentnie było widać, że generują one problemy psychiczne. Współpraca z samorządem jest kluczowa i bez wsparcia burmistrza trudno byłoby wdrożyć ten model. Być może nie trzeba byłoby wydzielać osobnych lekcji z godzin wychowawczych dla tematu zdrowia psychicznego, gdyby w szkołach istniał program zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży, oparty na poradnikach: Jak sobie poradzić z uczniem, który ma problemy psychiczne, z uczniem, który ma ADHD, który ma kłopoty z agresją? Kluczem jest przekonanie dyrektorów szkół i nauczycieli, by włączali się w akcje edukowania rodziców, pomocy dzieciom i wsparcia dla idei powstawania dziennych ośrodków pomocy dzieciom. Współpraca jest niezbędnym elementem.

– Szkoła uczy, ale bez wsparcia dzieciaków w trudnej sytuacji trudno mówić o edukacji. Jeżeli to zaprzepaścimy, stracimy człowieka na lata. Dobrze byłoby, żeby naszym partnerem też było Ministerstwo Nauki i Edukacji, bo tutaj naprawdę można wspólnie coś dobrego zrobić – dodała Elżbieta Lanc.

Profilaktyka powinna się zaczynać już w okresie prenatalnym i być kontynuowana po narodzinach. Jeżeli relacja z dzieckiem nie układała się tak, jak sobie wyobrażamy, może być przyczyną późniejszych powikłań w rozwoju, w tworzeniu więzi i relacji. Odpowiednia pomoc dla rodzin jest dostępna w Mazowieckim Centrum Neuropsychiatrii. Spotkania rehospitalizacyjne są bezpłatnie i anonimowo prowadzone na terenie województwa mazowieckiego, ale zainteresowanie nimi jest bardzo znikome. Dlaczego? Lidia Popek przytacza słowa matki, które przeczytała w jednym z podręczników do psychoterapii: – Kiedy zachorowała moja córka, miałam wrażenie, że utraciłam moją córkę, był to inny człowiek. Było to jak czarna dziura, z której musiałam się wydobywać razem ze swoim dzieckiem.

Być może dlatego rodzice dzieci z zaburzeniami psychicznymi mają tak mało energii, żeby działać w ich sprawie. Jeśli dziecko zachoruje na serce albo onkologicznie, to całe rodziny się jednoczą, a jeśli choruje psychicznie, winą obarczamy rodziców. Potrzebna jest zmiana podejścia do tej grupy chorób.

W debacie „Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży” uczestniczyli: Elżbieta Lanc, członek Zarządu Województwa Mazowieckiego, Michał Stelmański, prezes Zarządu Mazowieckiego Centrum Neuropsychiatrii w Zagórzu, dr Tomasz Rowiński, prezes Zarządu EZRA UKSW, zastępca dyrektora Instytutu Psychologii UKSW w Warszawie, dr n. med. Anna Depukat, kierownik Biura ds. pilotażu Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, dr n. med. Lidia Popek, Konsultant Wojewódzki w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży na Mazowszu, dr hab. n. med. Maria Radziwoń-Zaleska, konsultant wojewódzki w dziedzinie psychiatrii.

Jerzy Gontarz