Nowe życie kantoru w Żyrardowie

Dwie dekady rewitalizacji zmieniają Żyrardów. Kolejny okazały budynek osady fabrycznej wrócił do życia i odzyskał blask. Tym razem to serce, a może raczej mózg całego organizmu – imponujący kantor, czyli biura zakładów lniarskich, wokół których rozwinęło się miasto.

Również tę inwestycję wsparł – w formie preferencyjnej pożyczki z instrumentu finansowego Jessica 2 – Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego, który od początku wspiera rewitalizację poprzemysłowych terenów Żyrardowa.

Początki kantoru

Kantor przez ponad sto lat pełnił funkcje administracyjne. Powstał około roku 1885, gdy ówczesny właściciel Karol Dittrich młodszy przekształcił dotychczasową Fabrykę Wyrobów Lnianych w Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowskich Hielle i Dittrich. To zapoczątkowało okres największego rozkwitu. Fabryka stała się jednym z największych zakładów włókienniczych w Europie, a jeśli chodzi o len – praktycznie nie miała konkurencji.

Funkcje kantoru

Żyrardowskie przedsiębiorstwo zatrudniało wówczas ok. 8 tys. osób. Było wielkim zakładem i potrzebowało obszernych powierzchni biurowych. Takie warunki zapewniał trzykondygnacyjny budynek kantoru. Zbudowano go – jak inne części przemysłowego miasta – z nieotynkowanej czerwonej cegły. To tutaj mieściła się administracja zakładów, tu zapadały ważne decyzje i wypłacano wynagrodzenia pracownikom. Kantor musiał nie tylko pełnić funkcje administracyjne, ale też pokazywać majestat i zamożność właścicieli. Z pozoru prosta forma skrywa wiele interesujących, niespodziewanych detali, zwłaszcza gdy zajrzy się do środka. To niewątpliwie jeden z najbardziej okazałych i najcenniejszych zabytków miasta. W 1984 r. został dodany do jego rejestru, a od roku 2012 częścią wpisanej na listę Pomników Historii „XIX-wiecznej osady fabrycznej”.

Koniec Żyrardowskich Zakładów Przemysłu Lniarskiego

Przemysł włókienniczy stworzył miasto i był jego integralną częścią do końca XX w. W latach 90., po wstrząsie transformacji gospodarczej, Żyrardowskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego nie wytrzymały konkurencji i przestały istnieć. Cały majątek wystawiono na sprzedaż. Wówczas syndyk sprzedał budynek kantoru, nie uwzględniając prawa pierwokupu, który przysługiwał samorządowi miasta. Rozpoczęła się, trwająca wiele lat, batalia sądowa o odzyskanie tego wyjątkowego budynku dla Żyrardowa.

Pomysł na nową funkcję dawnego kantoru

W końcu sąd przyznał rację samorządowi i miasto mogło kantor ponownie zagospodarować. – Kiedy odzyskaliśmy budynek, przez wiele lat szukaliśmy możliwości finansowania zewnętrznego. Koszty jego remontu były bowiem ogromne. Długo też analizowaliśmy możliwości adaptacji pod inne funkcje niż typowo urzędowe – mówi Jacek Grzonkowski, dyrektor Wydziału Rewitalizacji i Rozwoju w Urzędzie Miasta Żyrardów.

Różne były pomysły na drugie życie obiektu. Pojawiła się na przykład idea przeniesienia do niego głównej siedziby miejskiej biblioteki publicznej. Okazało się jednak, że z jednej strony biblioteka nie byłaby w stanie zająć całej powierzchni budowli, a z drugiej – nie zmieściłaby się w jednych murach wespół z urzędem miasta. – Doszliśmy więc do wniosku, że wyremontujemy budynek na potrzeby urzędu. Szczególnie, że ten, w którym byliśmy do tej pory, również wymaga pilnych działań remontowo-konserwatorskich. A jest go też trochę trudniej dostosować do potrzeb osób z niepełnosprawnościami – tłumaczy Jacek Grzonkowski.

Nagrody dla Muzeum Lniarstwa

Budynek w pełni przystosowano dla osób ze szczególnymi potrzebami. Jednocześnie zachowana została niemal cała jego zabytkowa substancja, m.in. klatki schodowe i stropy. Udało się również uratować większość stolarki drzwiowej, drewniane meble i kasy pancerne. Gmach jest ogólnodostępny, a np. z okazji Europejskich Dni Dziedzictwa czy Święta Lnu organizowane jest jego zwiedzanie z przewodnikiem. Można wówczas bliżej przyjrzeć się kunsztowi XIX-wiecznych twórców, którzy ten reprezentacyjny obiekt zbudowali. Liczne nagrody, które otrzymał projekt rewitalizacji kantoru, świadczą o tym, że umiejętnościami nie odbiegają od nich również współcześni rzemieślnicy.

W 2022 r. kantor zwyciężył w organizowanym przez Samorząd Województwa Mazowieckiego konkursie ,,Renowacja Roku Zabytków Mazowsza”. Inwestycję uznano też za najlepszą modernizację zabytkowego obiektu w Ogólnopolskim Konkursie Budowlanym „Modernizacja Roku & Budowa XXI w.” organizowanym przez Stowarzyszenie Ochrony Narodowego Dziedzictwa Materialnego. Z kolei Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalny Konserwator Zabytków wyróżnili renowację w konkursie ,,Zabytek Zadbany” w kategorii ,,Adaptacja obiektów zabytkowych”.

MOTEK = Multimedialny Ośrodek Tradycji i Edukacji Kulturalnej

Na adaptację zabytku złożyło się także utworzenie Multimedialnego Ośrodka Tradycji i Edukacji Kulturalnej. Jego skrócona nazwa, czyli MOTEK, jasno pokazuje, co przede wszystkim składa się na lokalną tradycję. W Żyrardowie funkcjonują dwa muzea – Mazowsza Zachodniego i Lniarstwa. MOTEK nie jest dla nich konkurencją, lecz stanowi uzupełnienie ich oferty, przede wszystkim z myślą o najmłodszych. Nie gromadzi zabytków, lecz pokazuje je w nowoczesny i atrakcyjny sposób. – Głównie poprzez ekrany dotykowe, projektory, a także gry i zabawy. Elementem ekspozycji jest też makieta zabytkowej osady fabrycznej, która w sposób multimedialny pokazuje poszczególne budynki, ich historię i archiwalne zdjęcia – tłumaczy Jacek Grzonkowski.

MOTEK składa się z trzech części. W pierwszej znajdują się prezentacje multimedialne. To miejsce, w którym coś dla siebie znajdą i młodsi, i starsi. Druga przybliża tradycje Żyrardowa poprzez zabawę. Dzieci mogą tam zagrać np. w memo lub zmierzyć się puzzlami z archiwalnych pocztówek Żyrardowa. Natomiast trzecia część to sala z ekranem, stołami i krzesłami. Można w niej zrobić prezentację, zorganizować warsztaty albo… obejrzeć bajkę o Filipie de Girardzie, twórcy tradycji lniarskich w Żyrardowie.

– Chcieliśmy, żeby ten obiekt funkcjonował trochę dłużej niż tylko w godzinach otwarcia urzędu. I żeby znalazła się tam też przestrzeń atrakcyjna dla turystów – podkreśla Jacek Grzonkowski. Czy się udało? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, najlepiej udać się po prostu do polskiej stolicy lnu.

Marek Rokita

Na projekty „Przebudowa i rewaloryzacja zabytkowego obiektu kantoru z adaptacją na Centrum Obsługi Mieszkańca” i „MOTEK projekt multimedialnej ekspozycji – stanowiska oraz system multimedialnej «chmury» zabytkowego budynku Kantoru w Żyrardowie” o wartości 25,9 mln zł Miasto Żyrardów uzyskało 20 mln zł pożyczki z instrumentu Jessica 2.