Dom Pamięci w Płońsku

Jeszcze kilka lat temu w Płońsku nie było żadnego muzeum. Wkrótce będą już dwa. Trwa właśnie adaptacja budynku dworca kolejowego na Muzeum Ziemi Płońskiej. A od 2023 r. w narożnej kamienicy na rynku funkcjonuje Dom Pamięci, czyli instytucja przypominająca o pięciowiekowej koegzystencji Polaków i Żydów w mieście. Powstanie obu placówek było i jest wspierane przez fundusze europejskie.

Lokalizacja Muzeum Ziemi Płońskiej nie budzi wątpliwości. Ale dlaczego właśnie w Płońsku powstała też instytucja poświęcona Żydom? Co prawda przez kilkaset lat byli oni ważną częścią społeczności większości mazowieckich miast i miasteczek. Często stanowili ponad połowę ich mieszkańców. Płońsk nie był jednak wyjątkiem.

Dawid Ben Gurion urodził się w Płońsku

– Do powstania Domu Pamięci przyczyniła się postać Dawida Ben Guriona, który urodził się i wychował właśnie w Płońsku. To niezwykle ważna w historii Izraela osoba, zarazem jeden z najbardziej znanych płońszczan – tłumaczy Jolanta Marzęcka, p.o. dyrektor Miejskiego Centrum Kultury w Płońsku (MCK).

Dawid Ben Gurion, nazywany często „ojcem Izraela”, był jednym z twórców jego niepodległości, pierwszym premierem rządu w Tel Awiwie i ministrem obrony, przez wiele lat zaangażowanym w politykę i życie społeczne młodego państwa. Urodził się w Płońsku w roku 1887. Wyjechał z niego jako osiemnastolatek. Legenda mówi, że gdy opuszczał rodzinne miasto, był tak biedny, że nie miał pieniędzy na opłacenie podróży do Warszawy. Lecz po latach spłacił swój dług, przesyłając do Płońska dwie monety pięciorublowe. Jedną z nich możemy obejrzeć na wystawie w Domu Pamięci przy ul. Warszawskiej 2. Podobnie jak inne obiekty związane z tym wybitnym politykiem.

Kamienica przy rynku stała się Domem Pamięci

Dom, w którym przyszedł na świat Dawid Ben Gurion, nie zachował się do czasów współczesnych. W pobliżu miejsca, gdzie stał, ufundowano skromny pomnik i skwer imienia pierwszego premiera Izraela. Na siedzibę Domu Pamięci wybrana została natomiast reprezentacyjna kamienica usytuowana dwie przecznice dalej, tuż przy rynku. Wybudowano ją na początku XX w. i jest ona jednym z najbardziej okazałych budynków w mieście. Wcześniej mieściła się tu m.in. apteka i mieszkania prywatne. Kamienica była w złym stanie technicznym, wymagała gruntownego remontu – wymieniono wszystkie instalacje, odnowiono tynki i wykonano szereg innych pracach budowlanych. Zadbano też o dostępność dla osób z niepełnosprawnościami. W tym celu m.in. zainstalowano windę, dzięki której osoby na wózkach mogą dotrzeć na każdą z trzech kondygnacji.

Prace objęły także podwórze i budynek gospodarczy. Dziś mieści się w nim niewielka pracownia rękodzieła, gdzie można kupić pamiątki związane z tym miejscem.

Wystawa z fotografiami Żydów z Płońska

Centralne miejsce zajmuje wystawa – na wszystkich trzech kondygnacjach Domu Pamięci. Całkowicie zajmuje parter i pierwsze piętro. Natomiast na drugim piętrze znalazło się również miejsce dla sali edukacyjno-warsztatowej, gdzie odbywają się zajęcia, m.in. dla uczniów lokalnych szkół.

Koncepcję ekspozycji w Domu Pamięci utworzył kolektyw SENNA, który jest odpowiedzialny za wiele podobnych inicjatyw, m.in. w Muzeum Żydów Polskich POLIN. Tytuł wystawy „Spójrz – przypomnij” został zaczerpnięty z dopisku na odwrocie fotografii młodej płońskiej Żydówki Chawci Jakubowicz.

Fotografie to zresztą bardzo ważna część wystawy. Muzeum eksponuje dużą kolekcję zdjęć z przedwojennego Płońska. Zostały one zebrane przez Pracownię Dokumentacji Dziejów Miasta Płońska. – Są to zdjęcia przedwojennych mieszkańców miasta. Zarówno Polaków Żydów – wyznawców judaizmu, jak i Polaków chrześcijan. Co ważne, ci ludzie nie są anonimowi. W znakomitej większości udało się ich zidentyfikować. Są katalogi, w których można znaleźć imiona i nazwiska osób przedstawionych na tych fotografiach – mówi Piotr Dąbrowski, koordynator Domu Pamięci.

Opowieść o życiu religijnym Żydów

Oprócz działu ze starymi zdjęciami są w placówce m.in. aneksy poświęcone życiu religijnemu płońskich Żydów, życiu gospodarczemu oraz najbardziej tragicznemu epizodowi historii, czyli II wojnie światowej i Zagładzie. – W tej części jest pewna bardzo ważna księga, zawierająca listę ofiar Zagłady z Płońska i okolic. Na jej pierwszych stronach zostało pozostawione puste miejsce, ażeby potomkowie tej społeczności, którzy nas odwiedzają i nie znajdą tam swoich bliskich, a wiedzą, że zginęli oni w Holokauście, mogli dodać ich nazwiska. Kilka takich wpisów już się w tej księdze pojawiło – mówi Piotr Dąbrowski.

W Domu Pamięci znalazło się też miejsce na upamiętnienie najwybitniejszych członków płońskiej społeczności żydowskiej. Nie tylko Dawida Ben Guriona, ale też światowej sławy grafika Józefa Budko, który w 1933 r. wyjechał do Palestyny.

Autentyczne przedmioty i multimedia

W Domu Pamięci możemy zobaczyć autentyczne zabytki, jak np. wypożyczoną z muzeum POLIN 500-letnią kłódkę z płońskiego cmentarza żydowskiego czy fragment wiekowego tałesu, czyli szala modlitewnego.

Ekspozycję uzupełniają prezentacje multimedialne. Przy stanowiskach słuchawkowych można się zapoznać z historią mówioną. Są też ekrany, na których przejrzymy księgę pamięci płońskich Żydów, wydaną w latach 60. ubiegłego wieku w Tel Awiwie, i zobaczymy relacje osób związanych z Płońskiem, a pochodzące ze zbiorów United States Holocaust Memorial Museum i Shoah Foundation.

W Płońsku zwiedzających nie brakuje

Od otwarcia w październiku 2023 r. placówkę odwiedziło ponad 10 tys. osób z Polski i kilkunastu innych państw, przede wszystkim ze Stanów Zjednoczonych i Izraela. Płońsk staje się powoli obowiązkowym punktem na trasie wycieczek objazdowych śladami polskich judaików.

Jednak Dom Pamięci stał się ważnym miejscem także dla płońszczan. – Wielu mieszkańcom historia lokalna jest bliska. To miejsce powstało również dla nich. Nawiązaliśmy sporo kontaktów z miłośnikami historii, zresztą nie tylko z samego Płońska. Dom Pamięci pokazuje, jak bardzo potrzebne są małe muzea opowiadające dzieje w wymiarze lokalnym, także historię dawnych sąsiadów – podkreśla Piotr Dąbrowski.

Marek Rokita

Projekt: Dom dobrej pamięci – renowacja zabytkowej kamienicy przy ulicy Warszawskiej 2 w Płońsku dla potrzeb muzeum historii dwóch narodów współistniejących w przestrzeni jednego miasta przez blisko pięćset lat. Wartość projektu: 3,3 mln zł. Dofinansowanie z UE: 1,6 mln zł.