Sztuka udostępniania
Projektowanie uniwersalne to podejście, które stawia człowieka na pierwszym planie, uwzględniając jego zmysły, umiejętności i potrzeby. Dzięki niemu powstają rozwiązania łatwe do zrozumienia i służące wszystkim użytkownikom. W Polsce na szerszą skalę zaczęło się ono rozwijać około 20 lat temu i jest stale obecne w obszarze związanym z funduszami europejskimi.
Osoby z niepełnosprawnościami stanowią około 12 proc. mieszkańców Polski. Jeśli uwzględnić np. seniorów, rodziców z wózkami dziecięcymi czy kobiety w ciąży, to osób ze szczególnymi potrzebami jest znacznie więcej. Wszystkie one mają prawo do równego traktowania i partycypacji w życiu społecznym. Mogą też na równi z innymi brać udział w projektach unijnych i same je realizować. Powinny także móc swobodnie korzystać z ich efektów. W zwiększaniu dostępności przestrzeni publicznej, obiektów architektonicznych, produktów i usług szczególną rolę odgrywa projektowanie uniwersalne, którego idea narodziła się kilkadziesiąt lat temu.
Prekursor
Jego początków można się doszukać w latach 70. XX w. w USA. Podwaliny pod koncepcję projektowania uniwersalnego (z ang. universal design – UD) opracował amerykański architekt Ronald Mace. Jego przemyślenia początkowo dotyczyły architektury, ale później rozciągnął tę ideę na inne dziedziny. Mace doszedł do wniosku, że środowisko, które tworzymy, powinno być dostępne dla jak najszerszego grona użytkowników w możliwie największym stopniu. Mimo że sam poruszał się na wózku (gdy miał 9 lat zdiagnozowano u niego polio), zależało mu nie tylko na dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. Przekonywał, że musimy tworzyć taką przestrzeń oraz takie produkty i usługi, by mógł z nich korzystać każdy potencjalny odbiorca – bez względu na wiek, posiadane zdolności i możliwości, pochodzenie kulturowe i inne cechy indywidualne.
Projektowanie uniwersalne powinno obejmować tworzenie nie tylko środowisk fizycznych, ale też kulturowych, umożliwiających podejmowanie codziennych aktywności w poczuciu bezpieczeństwa i komfortu, bez barier. Koncepcja UD kładzie nacisk zarówno na różnorodność, jak i włączanie społeczne. I dotyczy właściwie wszystkich dziedzin życia.
Szkoła projektowania
Idee Mace’a rozwijało powołane w 1989 r. Centrum Projektowania Uniwersalnego (akronim CUD od angielskiej nazwy The Center for Universal Design) na Uniwersytecie Północnej Karoliny. Zrzeszeni wokół CUD architekci, projektanci produktów, inżynierowie i badacze projektów środowiskowych opracowali wytyczne, którymi należy się kierować podczas uniwersalnego projektowania. Pozwalają one tworzyć lub przekształcać produkty i środowiska w taki sposób, aby mogły być wykorzystywane przez wszystkich ludzi, w największym możliwym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub projektowania specjalistycznego.
Z tych zasad płynie przesłanie, że projektowane produkty, usługi czy przestrzeń powinny zapewniać te same szanse dla wszystkich użytkowników. Ten egalitaryzm przenika dziedzinę projektowania, uwrażliwiając projektantów na specyficzne potrzeby osób i poszanowanie ich praw. Powstają nowe zasady, np. należy unikać takich rozwiązań, które mogłyby uwypuklać różnice wynikające z niepełnosprawności. Czasem spotykamy się z sytuacją, gdy dostępność jest stygmatyzująca.
Rozwiązania stygmatyzujące. Wyznaczenie osobnego wejścia do obiektu dla osób z niepełnosprawnością albo kierowanie ludzi poruszających się na wózku do windy towarowej. Taki sposób projektowania cechuje stygmatyzacja. Rozwiązania dotyczące dostępności przestrzeni publicznej powinny prowadzić do podniesienia je =j funkcjonalności. Nie tylko na poziomie potrzeb fizycznych, ale również psychicznych i emocjonalnych.
Prawo do dostępności
Idea projektowania uniwersalnego stopniowo od zaleceń i standardów przenikała do norm prawa. Kwestia dostępności społecznej jest obecna w krajowych i międzynarodowych aktach prawnych już od lat 90. ubiegłego wieku. Regulowała tę problematykę uchwała Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych z 25 grudnia 1993 r. (rezolucja 48/96: Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych).
Taką normę przywołuje też Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Idea UD wyraźnie wybrzmiewa w ogłoszonej przez ONZ w 2006 r. Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (ratyfikowana przez Polskę w 2012 r.): „Państwa – Strony zobowiązują się do podejmowania lub popierania badań i wytwarzania oraz zapewnienia dostępności i korzystania z towarów, usług, wyposażenia i urządzeń uniwersalnie zaprojektowanych (…), które powinny wymagać możliwie jak najmniejszych dostosowań i ponoszenia jak najmniejszych kosztów w celu zaspokojenia szczególnych potrzeb osób niepełnosprawnych” (art. 4 Konwencji; Dz. U. 2012, poz. 1169). Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. 2019, poz. 1696) wprowadza obowiązki dla podmiotów publicznych w zakresie dostępności architektonicznej, informacyjno-komunikacyjnej i cyfrowej.
Dostępność w projektach unijnych
Normy dotyczące zasad równościowych i dostępności są obecne w przepisach regulujących wydatkowanie pieniędzy z funduszy europejskich. Dlatego powinieneś ich przestrzegać podczas realizacji projektów współfinansowanych ze środków UE. Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej w 2022 r. opublikowało Wytyczne dotyczące realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027 (dalej: Wytyczne). Już podczas przygotowania wniosku o dofinansowanie musisz podać informacje związane z tą tematyką. Wytyczne stworzono po to, by zapobiegać dyskryminacji ze względu na różne przesłanki. Są to m.in.: płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie, cechy genetyczne, język, religię, poglądy, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Nie jest to nowość, gdyż w poprzednich okresach programowania stosowano już podobne wymagania. Wytyczne zawierają ogólne zalecenia – szczegółowych rozwiązań szukaj w publikacjach i poradnikach.
Nie wszystko da się zaplanować. Jeśli pojawiły się nieprzewidziane wydatki związane z zapewnieniem dostępności uczestnikom lub członkom personelu Twojego projektu, możesz skorzystać z mechanizmu racjonalnych usprawnień (MRU). Pieniędzy na sfinansowanie MRU nie mogłeś oczywiście zaplanować w budżecie na etapie wnioskowania o dofinansowanie. Ten elastyczny mechanizm umożliwia wykorzystanie powstałych w projekcie oszczędności lub wystąpienie do Instytucji Zarządzającej o zwiększenie budżetu projektu. Średni koszt MRU na osobę nie może przekroczyć 15 tys. zł brutto.
Dostępność Plus
Aby upowszechnić wiedzę o UD oraz zainicjować finansowanie projektów związanych z udostępnianiem, rząd RP uruchomił program Dostępność Plus (2018-2025). Wspiera on osiem obszarów: architekturę, transport, edukację, służbę zdrowia, cyfryzację, usługi, konkurencyjność i koordynację. Ważnym założeniem programu jest trwałe włączenie problematyki dostępności i UD do wszystkich polityk publicznych i praktyki planowania. W roku 2019 weszła w życie ustawa o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. 2019, poz. 1696), w której wśród kluczowych pojęć znalazły się właśnie „uniwersalne projektowanie” i dostępność.
W dokumencie opisującym program czytamy, że „skoordynowana polityka zapewniania dostępności musi mieć charakter partycypacyjny – włączający wszystkie podmioty i środowiska w przygotowanie, dostarczanie i weryfikację dostępnych produktów i usług powszechnych”. Mowa jest również o konieczności inwestowania w wiedzę i umiejętności w zakresie dostępności. Chodzi szczególnie o doszkalanie architektów, urbanistów, inżynierów, programistów i przedstawicieli wielu innych zawodów, którzy uczestniczą w procesie projektowania i modernizacji przestrzeni, produktów i usług. Należy te procesy oprzeć na zasadach UD.
Efektem powinno być też stworzenie nowych modeli biznesowych, w których osiąga się przewagę konkurencyjną dzięki zapewnieniu dostępności i poszerzaniu grupy klientów czy użytkowników danego produktu lub usługi. Opis efektów realizacji programu Dostępność Plus w podziale na obszary znajdziesz w zakładce O programie.
Dostępność jest dla wielu osób warunkiem prowadzenia niezależnego życia i uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym kraju. Chodzi na przykład o możliwość wykonywania pracy, korzystania z dóbr kultury czy usług publicznych.
Architektura bez barier
W wyniku starzenia się społeczeństwa w Polsce przybywa osób ze szczególnymi potrzebami. Wiele z nich ma trudności w poruszaniu się po mieszkaniu, przygotowywaniu posiłków, korzystaniu z toalety, a także w kontaktach ze światem na zewnątrz.
Wyjście do lekarza czy po zakupy, a potem dostanie się do mieszkania łączy się z dużym wysiłkiem i koniecznością przezwyciężenia wielu barier. Zwłaszcza gdy trzeba pokonać po schodach cztery piętra. Wśród osób narażonych na tego typu wykluczenie są seniorzy, osoby słabsze, chore, poruszające się na wózkach, rodzice z wózkami dziecięcymi czy kobiety w ciąży. Dodatkowe potrzeby funkcjonalne mogą wynikać z otyłości czy z niskiego lub wysokiego wzrostu.
Jako beneficjent musisz pamiętać, że każdy nowy budynek, usługa lub inne produkty, których powstanie finansują fundusze europejskie, powinny być dostępne dla wszystkich potencjalnych użytkowników. Przy ich tworzeniu należy zatem zastosować zasady projektowania uniwersalnego. Wejścia do budynków powinny być zatem tak zaprojektowane, by umożliwiały łatwy dostęp osobom ze szczególnymi potrzebami. Dostępność części wspólnej budynku i lokali mieszkalnych (np. odpowiednia szerokość korytarzy, wielkość windy) to warunek konieczny dla poprawy jakości ich życia. Fundusze europejskie umożliwiają modernizację rozwiązań z zakresu dostępności w istniejących budynkach. Można montować barierki, podjazdy, dźwigi, lekko otwierające się drzwi czy automatyczne oświetlenie.
Ważne jest też urządzanie przestrzeni publicznej w taki sposób, by mogli z niej swobodnie korzystać wszyscy ludzie. Za jeden z europejskich wzorów podaje się Barcelonę. W latach 1996-2006 w katalońskiej stolicy przeprowadzono zgodną z zasadami projektowania uniwersalnego modernizację tkanki miejskiej. Dzięki temu do dziś mieszkańcy i turyści cieszą się przyjazną dla wszystkich nowoczesną przestrzenią. W polskich miastach na dworcach i przystankach coraz częściej spotykamy odpowiednie oznakowanie i komunikatory, które są wsparciem dla osób niedowidzących.
Budowlane ABC
Aby pomóc we wprowadzaniu standardów dostępnego budownictwa, Ministerstwo Rozwoju i Technologii we współpracy ze środowiskiem architektów uruchomiło stronę internetową Budowlane ABC. Znajdziesz tam standardy projektowania budynków dla osób z niepełnosprawnościami, uzupełnione o proste rysunki i grafiki. A także przykłady modelowych inwestycji spełniających standardy.
Polski ustawodawca po raz kolejny wydłużył czas (do września 2026 r.) na wprowadzenie szczegółowych norm dostępności w budownictwie (sprawdź). Jest o nich mowa w ustawie z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Na rozporządzenie czekają też podmioty publiczne, które zostały zobowiązane m.in. do usuwania barier architektonicznych w swoich obiektach.
Kształcenie z UD. Dzięki funduszom europejskim polskie uczelnie mogły skorzystać ze wsparcia na podniesienie jakości kształcenia z zakresu projektowania uniwersalnego. Jedną z nich jest Politechnika Warszawska, która w 2021 r. powołała do życia – nomen omen – Centrum Projektowania Uniwersalnego. Prowadzi ono szkolenia, warsztaty i zajęcia zarówno dla studentów, jak i kadry akademickiej. Wykonuje prace na rzecz innych jednostek Wydziału Architektury oraz zlecenia zewnętrzne, w tym dla inwestorów, właścicieli i zarządców nieruchomości, a także jst.
Kultura bez barier
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego za 2016 r. zaledwie 56 proc. spośród 4,2 tys. ośrodków kultury (centrów, domów, ośrodków oraz świetlic) było przystosowanych dla osób z niepełnosprawnościami. To pokazuje skalę wyzwań sprzed kilku lat. W 2021 r. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych jako lider przystąpił do realizacji projektu pn. „Kultura bez barier”. Realizował go w partnerstwie z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Fundacją Kultura bez Barier oraz niemieckim stowarzyszeniem Kubia. Wsparcie na jego realizację pochodziło z Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój na lata 2014-2020.
Ważnym efektem tego przedsięwzięcia jest opublikowany poradnik „Model dostępnej kultury”. Jego zadaniem jest wsparcie placówek instytucji kultury w udostępnianiu ich oferty i zasobów osobom ze szczególnymi potrzebami. Bazuje on m.in. na dobrych praktykach wybranych spośród 164 projektów grantowych, które były przedsięwzięciami pilotażowymi związanymi ze zwiększeniem dostępności oferty (zobacz „Teatr włączający”). Publikacja zawiera rekomendacje, w które warto się wczytać. Pozwoli to lepiej zrozumieć całą filozofię służącą wprowadzaniu i rozwijaniu dostępności.
Wskazówki dla instytucji kultury
Dostępność jest zadaniem całej instytucji, a nie tylko jednej wskazanej osoby. Potrzebne jest wsparcie zarządzających instytucją oraz innych pracowników. Rozwiązania dotyczące dostępności projektuj i wprowadzaj przy udziale osób ze szczególnymi potrzebami. W tym celu możesz nawiązać współpracę ze środowiskami zrzeszającymi osoby ze szczególnymi potrzebami.
Jest to proces. Nie wdrożysz dostępności raz na zawsze, bo w ofercie instytucji i jej otoczeniu wciąż zachodzą zmiany. Dostępność wymaga czasu, cierpliwości i systematyczności. Bariery likwiduj krok po kroku, zgodnie z porządkiem zaproponowanym w „Modelu kultury dostępnej” (str. 29).
Udostępniając zbiory i przestrzeń osobom ze szczególnymi potrzebami, zapewnisz swojej instytucji szansę na rozwój, zwiększenie liczby odwiedzających, zróżnicowanie oferty kulturalnej. Razem z grupą osób ze szczególnymi potrzebami do Twojej instytucji trafią ich rodziny i znajomi. Pozbawiona barier oferta czy przestrzeń nabiera nieoczekiwanych walorów również dla osób niepotrzebujących dostępności w danym obszarze. Wykorzystaj ten potencjał i zaproś publiczność na wydarzenie sensoryczne. Oprowadzanie z audiodeskrypcją, warsztaty w ciemności lub spacer prowadzony w języku migowym tłumaczonym na język polski – to okazja do poszerzenia doświadczeń i zrozumienia potrzeb innych osób.
Aby instytucja spełniała wysokie standardy dostępności, powinna odpowiednio zarządzać tą sferą. Z pewnością pomoże w tym powołanie koordynatora dostępności. Powinien on być wspierany przez zarząd. Stwarzaj okazje, podczas których koordynator mógłby przekazywać wiedzę o dostępności (szkolenia), a także informować zespół o aktualnych działaniach dostępnościowych, pomysłach i planach. Sprawdź, jak o pracy nad udostępnianiem oferty Muzeum Emigracji w Gdyni opowiada Marta Otrębska – „Muzeum dostępne”.
E-usługi bez barier
Twórz takie produkty cyfrowe, aby były dostępne dla jak najszerszego kręgu odbiorców – bez względu na ich wiek, możliwości wynikające ze sprawności i wiedzę. Z zaprojektowanych w ten sposób stron internetowych czy aplikacji z łatwością skorzystają ludzie starsi. Oni mają zwykle trudności z małym drukiem. Z kolei osoby niedowidzące potrzebują czytników ekranu. Pamiętaj, że dostępny produkt cyfrowy nie może zniechęcać pozostałych użytkowników. Jeśli reprezentujesz instytucję publiczną, sprawdź na stronach rządowych, jak zarządzać dostępnością cyfrową.
Aplikacje mobilne mogą oferować różnej wielkości przyciski i litery oraz bardziej intuicyjny interfejs. Zaawansowana technologia ma nie komplikować, lecz ułatwiać korzystanie z usługi wszystkim. Obok dostępności rozwiązania te powinny się cechować odpowiednią dojrzałością (sprawdź: „Dojrzałość cyfrowa”, e-wydanie nr 1/2022). Tworząc produkt internetowy (np. e-usługę), weź pod uwagę ograniczenia użytkowników – począwszy od różnic w percepcji, aż po fizyczne i technologiczne bariery. Zastosowany interfejs powinien upraszczać nawigowanie na stronie. Użytkownik ma się poruszać po niej intuicyjnie i z wykorzystaniem alternatywnych rozwiązań.
Zadbaj o treść i sposób jej podania. Język i grafika muszą być adekwatne do sytuacji i potrzeb odbiorcy. Teksty powinny przejść staranną redakcję, która zapewni im większą przejrzystość (zrozumiałość). Wpływ na to ma ograniczona długość zdań, prosta składnia, unikanie trudnych, specjalistycznych pojęć (jeśli są konieczne, należy je wyjaśniać). Dobór barw ma ułatwiać odczytywanie treści i odnajdywanie funkcji. Osobom ze słabym wzrokiem zapewni to odpowiedni kontrast między kolorami.
Treści powinny być dostępne dla różnych zmysłów. Na przykład dla grafik i zdjęć stosuj tekst alternatywny. Dostępność filmów zwiększają napisy i audiodeskrypcja. Witryna powinna mieć możliwość zmiany kontrastu. Stronę projektuj tak, by była kompatybilna z działaniem asystentów głosowych. Te zalecenia szczegółowo opisują standardy Web Content Accessibility Guidelines (WCAG). W Polsce muszą je spełniać strony internetowe instytucji publicznych (WCAG 2.1).
Opracował Jerzy Gontarz